Đền Hùng là di tích lịch sử văn hoá đặc biệt của Quốc gia, được xây dựng trên núi Hùng hay còn gọi là núi Nghĩa Lĩnh có độ cao 175m so với mặt nước biển. Toàn bộ Khu di tích có 4 đền, 1 chùa và 1 lăng hài hoà trong cảnh thiên nhiên. Đi từ cổng chính lên tới Đền Thượng sẽ thấy địa thế hùng vĩ, đất khí thiêng của sơn thuỷ hội tụ nhưng ít ai biết mình đã đi qua bao nhiêu bậc đá.
Nhiều cuốn sách giới thiệu về Khu di tích lịch sử Đền Hùng có viết về con đường này. Tất cả đều nói rằng, trong cuộc đại trùng tu 6 năm liền từ 1917- 1922, nhân dân 18 tỉnh Bắc bộ đã cung tiến tiền để tôn tạo đền Thượng, Lăng Vua và đền Giếng. Riêng nhà tư sản Nghĩa Lợi cung tiến 1.000 đồng tiền Đông Dương để xây 539 bậc. Sau nhiều lần trùng tu, cải tạo mà gần đây nhất là việc cải tạo hệ thống đường, bậc lên xuống các Đền tại núi Nghĩa Lĩnh bằng việc thay thế toàn bộ đá xây, đá lát, đá bó vỉa từ đá Hải Lựu bằng đá granit Bình Định màu ghi do các tỉnh Đồng Nai, Bà Rịa- Vũng Tàu đóng góp. Thế nhưng cụ thể Đền Hùng có bao nhiêu bậc và phân bổ ở các đền chính như thế nào thì không phải nhiều người biết.
Bậc đá lên Đền Hùng bằng đá Hải Lựu [ảnh trái] nay được thay bằng đá granit Bình Định màu ghi [ảnh phải]
Ðiểm bắt đầu của Khu di tích Ðền Hùng là Ðại môn [cổng Ðền Hùng] dưới chân núi Nghĩa Lĩnh được xây dựng vào năm 1917. Giữa tầng một của cổng có bức đại tự: Cao sơn cảnh hành [lên núi cao nhìn xa rộng]. Leo thêm 225 bậc, du khách lên đến Ðền Hạ và chùa Thiên Quang. Ngôi đền do dân làng Vi Cương, xã Chu Hóa [nay là thị trấn Hùng Sơn] huyện Lâm Thao xây dựng vào thời Hậu Lê [thế kỷ 17 - 18] mà theo truyền thuyết là nơi Mẹ Âu Cơ sinh bọc trăm trứng nở thành trăm người con trai. Chùa Thiên Quang được xây dựng vào thời Trần [thế kỷ 13-14]. Chùa có quả chuông nặng gần một tấn, ba tấm bia đá ghi công đức và các việc trùng tu sửa đường lên núi Hùng và bài ký ghi lại việc trùng tu chùa Thiên Quang từ năm 1844 đến 1850. Trước chùa Thiên Quang có cây thiên tuế, bên cạnh Đền Hạ là nhà bia có kiến trúc hình lục giác với 6 mái. Nơi đây có đặt tấm bia đá khắc dòng chữ quốc ngữ: “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”.
Từ đền Hạ, du khách leo thêm 168 bậc sẽ tới đền Trung. Đền có tên chữ là "Hùng Vương Tổ Miếu", tương truyền đây là nơi các vua Hùng bàn việc với các lạc hầu, lạc tướng. Hoàng tử Lang Liêu đã dâng bánh chưng, bánh giầy cho vua cha nhân dịp tết cổ truyền cũng tại đây. Từ đền Trung đi tiếp 102 bậc đá sẽ đến đền Thượng- nằm trên đỉnh núi Nghĩa Lĩnh với tên chữ là "Kính Thiên lĩnh điện" [Ðiện thờ Trời trên núi Nghĩa Lĩnh]. Theo sử sách và lưu truyền dân gian, đây là nơi Vua Hùng thường tiến hành các nghi lễ tế trời đất, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhân khang, vật thịnh. Thục Phán sau khi được vua Hùng thứ 18 truyền ngôi đã dựng cột đá thề ở đền Thượng để thề trông nom và giữ gìn cơ nghiệp họ Hùng. Từ đền Thượng đi xuống đền Giếng, đây là nơi thờ 2 công chúa Tiên Dung và Ngọc Hoa là con gái vua Hùng thứ 18.
Ngoài 3 đền chính, trong quần thể Khu di tích còn có Lăng Hùng Vương; cột đá thề, giếng cổ…đều gắn liền với những điển tích thời Hùng Vương dựng nước đáng để du khách tìm hiểu, khám phá.
Trong không khí linh thiêng, ông Hoàng Dân Mạc - chủ tịch UBND tỉnh Phú Thọ, chủ lễ giỗ Tổ Hùng Vương năm 2012 - đã đọc chúc văn tưởng niệm các vua Hùng, bày tỏ lòng tự hào về truyền thống lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc VN.
Sau lễ dâng hương, Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng cùng đoàn đại biểu và các tầng lớp nhân dân đã đặt vòng hoa và thắp hương tưởng niệm các vua Hùng tại lăng Hùng Vương. Tiếp đó, các đại biểu dâng lẵng hoa tại bức phù điêu “Bác Hồ nói chuyện với cán bộ, chiến sĩ Đại đoàn Quân tiên phong” tại ngã ba đền Giếng, dâng hương tưởng niệm Đức quốc tổ Lạc Long Quân tại đền Lạc Long Quân trên núi Sim [khu di tích lịch sử Đền Hùng] và thăm Bảo tàng Hùng Vương [TP Việt Trì].
Vì là ngày chính giỗ nên từ sáng sớm đã xảy ra hiện tượng tắc nghẽn giao thông, đặc biệt là con đường dẫn từ quốc lộ 2 vào đền chính. Ông Nguyễn Xuân Các - giám đốc khu di tích lịch sử Đền Hùng - cho biết ước tính trong sáu ngày diễn ra đại lễ, đền Hùng đón khoảng 6 triệu lượt du khách về hành hương. Công tác chuẩn bị cho lễ rước năm nay rất chu đáo bởi tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương đang được UBND tỉnh Phú Thọ lập hồ sơ đề nghị UNESCO tôn vinh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Dự kiến hồ sơ sẽ được đưa ra xem xét trong cuộc họp của UNESCO vào tháng 11 năm nay. Hiện nay, nghi lễ thờ cúng Hùng Vương đang thực hiện ở 1.417 điểm trong cả nước.
* Sáng 31-3, Thành ủy, HĐND, UBND, Ủy ban MTTQ VN TP.HCM đã tổ chức long trọng lễ giỗ Tổ Hùng Vương tại khu tưởng niệm các vua Hùng thuộc công viên lịch sử văn hóa các dân tộc, quận 9. Đến dự lễ giỗ có nguyên Phó chủ tịch nước Trương Mỹ Hoa, Ủy viên Bộ Chính trị - Bí thư Thành ủy Lê Thanh Hải, đại diện các ban ngành trung ương cùng đông đảo các vị lãnh đạo các đơn vị, học sinh sinh viên và nhân dân TP.
Theo ghi nhận của Tuổi Trẻ, chỉ trong buổi sáng đã có hàng ngàn lượt người dân từ các quận huyện của TP.HCM và các tỉnh lân cận như Bình Dương, Đồng Nai, Long An, Tây Ninh... trẩy lễ và dâng hương quốc Tổ tại khu tưởng niệm các vua Hùng. Nhiều gia đình tranh thủ ngày nghỉ lễ đưa cả nhà đến thắp nén nhang tưởng nhớ tổ tiên, các bậc tiên liệt, tiền nhân.
Cùng ngày, tại Bảo tàng lịch sử TP.HCM, công viên văn hóa Tao Đàn [Q.1], công viên văn hóa Đầm Sen [Q.11], khu du lịch Suối Tiên [Q.9]... cũng diễn ra nhiều hoạt động kỷ niệm ngày giỗ Tổ.
* Tại TP Đà Lạt, dù trời mưa rét, hàng ngàn người dân địa phương và du khách vẫn tham dự lễ hội giỗ Tổ Hùng Vương 2012, do Sở VH-TT&DL tỉnh Lâm Đồng tổ chức tại khu du lịch thác Prenn [TP Đà Lạt] sáng 31-3.
Trong cơn mưa tầm tã, dòng người vẫn không ngừng kéo đến khu vực đền thượng - trung - hạ để dâng hương tưởng nhớ vua Hùng và tham dự lễ tế quốc Tổ, đám rước kiệu truyền thống. Đồng thời, khu vực trò chơi cũng diễn ra sôi nổi, thu hút rất đông du khách với các trò chơi dân gian truyền thống như thổi cơm thi, hứng dừa, giới thiệu nghệ thuật bài chòi Quảng Nam, nghệ thuật thư pháp...
* Tại Cà Mau, gần 2.000 khách thập phương cùng chính quyền, nhân dân địa phương tụ hội về đền thờ vua Hùng [ấp Giao Khẩu, xã Tân Phú, huyện Thới Bình] mừng ngày giỗ tổ.
Ngoài việc thắp hương, dâng lễ vật, giỗ Tổ tại Cà Mau năm nay còn diễn ra các hoạt động vui chơi như: bóng đá mini, bóng chuyền, nhảy bao bố, kéo co, ẩm thực, giao lưu văn nghệ, đờn ca tài tử...
Đền thờ Hùng Vương ở Cà Mau có cách đây hơn 150 năm, được nhân dân trong vùng duy trì tục giỗ Tổ qua nhiều thế hệ cho đến nay.