Nhân đầu xuân mới, bàn tròn xuân Kỷ Sửu của Đất Việt ghi lại những ý kiến của các nhà trí thức nổi tiếng Việt Nam bàn về sĩ phu, trí thức thời nay.
Đang xem: Sĩ phu bắc hà là gì
Nhà báo Hữu Thọ: Nhiều sĩ phu trung thực nhưng cũng có người hèn
Ông từng nhiều năm lãnh đạo đội ngũ văn nghệ sỹ, nhà báo và là một nhà báo, một nhà văn hóa được nhiều người viết đến. Từng giữ chức vụ cao trong Đảng nhưng ông luôn gần gũi và được anh chị em trí thức cả nước quý trọng. Đặc biệt, trong các tác phẩm của ông, luôn thấy thấp thoáng phong cách sĩ phu Bắc hà.
Sĩ phu Bắc hà: học vấn, nhân cách và khí tiết
– Là người khá am hiểu về văn hóa truyền thống, theo ông, những người như thế nào thì được gọi là sĩ phu Bắc hà?
– Về địa lý, đương nhiên phải là những người sinh sống ở Bắc hà rồi. Vì nếu vượt qua Đèo Ngang thì có Văn hóa Đất Quảng [Ngũ phụng tề phi – Năm con chim phụng cùng bay – Chỉ năm vị tiến sỹ ở đây cùng đỗ một khoa], rồi Đồng Nai đều là những vùng văn hoá với những kẻ sĩ nổi tiếng. Vả lại Thăng Long Hà Nội là Cố đô nhiều đời nên cũng là nơi quy tụ những tinh hoa của dân tộc.
Còn về phẩm chất mỗi cá nhân, theo hiểu biết của tôi thì các cụ ta xưa đã đặt ra ba yêu cầu, hay nói cách khác, có ba đặc điểm để trở thành một sĩ phu. Thứ nhất là học vấn phải cao [học vấn chứ không chỉ bằng cấp]. Hai là nhân cách phải tiêu biểu, nêu gương tốt cho xã hội. Ba là khí tiết bảo vệ chân lý, lẽ phải. Nếu thiếu một trong ba đặc điểm trên thì dù có đỗ đạt cao cũng chưa được vinh danh là sĩ phu Bắc hà.
– Tiêu chuẩn quá lý tưởng, rất khó có ai đạt tới. Ông nghĩ sao?
– Đúng là những tiêu chuẩn rất cao, nhưng không phải không có ai đạt tới mà nhiều người là tấm gương sáng cho muôn đời sau. Các cụ như Nguyễn Trãi, Chu Văn An, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Hoàng Diệu… chẳng hạn. Họ là những người có học vấn rất cao, có nhân cách lớn và cũng rất có khí tiết. Cụ Hoàng Diệu tuẫn tiết khi Hà Nội thất thủ. Cụ Chu Văn An dâng Thất trảm sớ đòi chém 7 gian thần, lời ngay thẳng không được nghe, cụ từ quan về dạy học. Cụ Nguyễn Bỉnh Khiêm dâng sớ đòi xử 18 lộng thần không được, quay về quê mở trường dạy học.
Nói kẻ sĩ đứng đầu trong cơ cấu xã hội như: sĩ – nông – công – thương nhưng người xưa cũng hết sức thực tế khi nói: “Nhất sĩ, nhì nông – Hết gạo chạy rông – Nhất nông, nhì sĩ”…[cười].
Sau hai năm, trí tuệ nhân loại tăng gấp đôi
– Theo ông, nếu lấy ba tiêu chí của các cụ xưa thì trí thức hiện nay yếu nhất ở điểm nào nhất?
– Nghị quyết Trung ương 7 vừa qua nhận xét rằng trí thức của ta chưa phát triển ngang tầm thời đại. Thế tức là còn yếu, mà theo tôi là yếu ở cả ba đặc tính trên. Thiếu đội ngũ trí thức tinh hoa, trí thức đầu đàn, không phải ai và lúc nào cũng giữ được nhân cách, có khí tiết bảo vệ chân lý.
– Vì sao chúng ta lại thiếu những trí thức tinh hoa, thưa ông?
– Tôi có đọc một tài liệu nói rằng cứ khoảng hai năm, trí tuệ nhân loại lại tăng gấp đôi. Đó là sự phát triển thần tốc cho nên nếu không học tập suốt đời thì không dễ gì theo kịp. Phải có ý chí mãnh liệt và rất nhiều yếu tố khác nữa mới có thể vươn tới tầm trí thức đỉnh cao, trí thức tinh hoa của nhân loại. Mà ta thì kinh tế còn khó khăn, cơ sở vật chất đầu tư cho khoa học còn manh mún, nhỏ lẻ, không phải là một dân tộc có nền khoa học kỹ thuật có truyền thống…
Một nhà khoa học sau này đi làm quản lý có than thở với tôi rằng ở ta, không có quyền lực thì không thực thi được ý tưởng của mình mà khi có quyền lực thì họp hành, các công việc hành chính sự vụ và cả nhiễm “bệnh quan” thích phát biểu, thích “rao giảng, dạy dỗ” ở hội nghị. Thế là không còn thời gian để nghiên cứu, sáng tạo nữa, cho nên càng làm lãnh đạo càng ít công trình khoa học. Đó là một thực tế đầy mâu thuẫn.
Giữ nhân cách, thời nào cũng khó
– Còn nhân cách của kẻ sĩ?
– Giữ được nhân cách của mình thời nào cũng khó nhưng ở thời buổi kinh tế thị trường thì càng khó gấp bội bởi sự cám dỗ của đồng tiền. Có nhà triết học đã nói đại ý: trí thức là những người hay lo nghĩ và làm những việc tưởng như không phải của mình. Nghĩa là trí thức tinh hoa là lớp người dồn tâm sức lo cho đất nước, cho xã hội…
– Có lần ông nói rằng: “Ai cũng muốn dùng dao sắc nhưng ai cũng sợ đứt tay”. Trí thức hành xử theo câu nói này của ông như thế nào?
– Trong tất cả các lĩnh vực, văn hóa cầm quyền là quan trọng nhất. Mà trong văn hóa cầm quyền thì quan trọng là dùng người tài. Có một vị tổng thống khi chết đã có người ghi trên mộ dòng chữ: “Đây là nơi yên nghỉ của một người có tài dùng người tài”. Có tài dùng người tài mới có thể lãnh đạo, quản lý.
Chủ tịch Hồ Chí Minh là vị lãnh tụ tiêu biểu cho việc dùng người tài, thu phục nhân tâm. Đã có biết bao nhiêu nhà khoa học, văn nghệ sĩ, trí thức, tướng lĩnh tài năng quy tụ xung quang Bác. Kẻ sĩ có thể chết vì người tri kỉ.
– Không ít trí thức tự đánh giá rằng, giới trí thức hiện nay xu thời, cơ hội, thậm chí là hèn. Ông đánh giá câu này như thế nào?
– Tôi cũng có nghe và thấy không phải như thế. Đúng là cũng có người hèn, không chỉ hèn đâu còn xu nịnh và cơ hội. Nhưng thời nào cũng có kẻ cơ hội, xu nịnh, hèn hạ… song thời nào cũng có những tinh hoa. Nói cả tầng lớp trí thức hèn, theo tôi là nói quá lời. Cứ nghe những cuộc tranh luận ở Mặt trận Tổ quốc, ở Quốc hội, trên các diễn đàn báo chí… thì đâu có phải họ không dám nói.
Phải biết “Phò chính – Trừ tà”
– Còn đặc điểm thứ ba, là khí tiết bảo vệ chân lý. Ông nghĩ gì về sự “trùm chăn”, “mũ ni che tai”, “an phận thủ thường” của một số trí thức hiện nay?
– Cái này, trước hết là nó cũng có nguồn gốc sâu xa của người Việt. Đó là bệnh xuê xoa, “năm bỏ làm ba, chín bỏ làm mười”, cái tính “an phận thủ thường” rồi “một điều nhịn là chín điều lành”… Thứ hai, trách nhiệm bảo vệ chân lý của trí thức là phải có tố chất phản biện lại các nhà quản lý, tức là những người lành đạo, cầm quyền, nhưng lại phải phân biệt rất rõ phản biện với phản bác.
Xem thêm: Bé Mấy Tháng Ăn Được Tôm – Cua Cá Và Những Lưu Ý Khi Cho Bé Ăn Thủy Sản
Năm 1947, Bác Hồ gửi thư cho trí thức Nam bộ, Người đã dùng bốn chữ “Phò chính – Trừ tà”. Chống cái sai nhưng phải phò cái đúng. Cái gì sai thì phản đối, cái gì đúng thì ủng hộ, cái gì thiếu thì bổ sung… trên tinh thần đó thì mới là phản biện.
– Nhưng những nhà tham mưu, hoạch định chính sách có gì sai…?
– Trong một xã hội dân chủ, chỉ cần 50,1% đã là đa số. Có ý kiến khác nhau là bình thường. Tôn trọng ý kiến khác mình là văn hoá cầm quyền cao nhất của người lãnh đạo.
Tôi đã từng trực tiếp nghe cố Tổng bí thư Lê Duẩn nói một câu rất hay tại Hội trường Ba Đình, đại ý: Một nghị quyết đúng nhất cũng chỉ chính xác đến 80%, còn 20% là do xã hội điều chỉnh. Rất tiếc là không thấy tài liệu nào ghi lại câu nói nổi tiếng này.
– Bằng tuổi tác, bằng kinh nghiệm và bằng cả tình cảm, ông muốn khuyên những trí thức nhất là trí thức trẻ điều gì?
– Tôi không dám khuyên ai đâu. Tôi chỉ nghĩ rằng, người trí thức phải có khí tiết bảo vệ chân lý, lẽ phải theo phương hướng “Phò chính – Trừ tà” mà Bác Hồ đã nêu lên. Nhiều trí thức đã từng hi sinh tính mạng của mình để bảo vệ chính nghĩa của dân tộc. Phải biết tự bảo vệ chính mình để phụng sự đất nước. Trong phản biện thì cần trung thực, thẳng thắn nhưng nên khiêm tốn. Với đặc tính sự thiếu hoàn thiện của nhận thức cho do đó cũng nên nghĩ rằng không phải ý kiến nào cũng hoàn hảo, cho nên cũng cần biết lắng nghe.
– Cảm ơn ông và chúc ông một năm mới tốt lành!
Nguyên Phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình: Nhiều trí thức luôn giữ được phẩm tiết
Đúng là không ít trí thức ở thời điểm này hay thời điểm khác có biểu hiện xu thời, a dua nhưng cũng rất nhiều trí thức luôn giữ được phẩm tiết của mình. Trí thức Việt Nam chưa đạt tới độ tinh hoa không phải do không có trình độ hay không biết tự trọng. Nguyên nhân có thể là do khâu đào tạo, bồi dưỡng và quan trọng là do cách nhìn nhận, đánh giá, sử dụng trí thức nhiều lúc, nhiều nơi chưa đúng và chưa đầy đủ.
Tôi chưa bị “đứt tay” như Nhà báo Hữu Thọ nói [Ai cũng muốn dùng dao sắc nhưng ai cũng sợ đứt tay] song cũng không sợ đứt tay nếu điều đó xảy ra. Việc tôi chưa bị “đứt tay” có lẽ không phải tôi tài giỏi hơn họ mà tôi thực tâm với họ [trí thức – PV], với công việc, với đất nước. Tôi không nghĩ nhà quản lý cái gì cũng phải giỏi hơn anh em nhưng nhà quản lý giỏi dứt khoát phải có cái tâm sáng, biết cảm hóa và biết công nhận anh em chứ tuyệt đối không được phủ nhận, tranh công của người khác.
Giáo sư, Viện sĩ Phạm Song, Nguyên Bộ trưởng Bộ Y tế: Sĩ phu, trí thức thì không được hèn
Không có khí tiết, không là trí thức. Không dám nói lên sự thật, không phải là trí thức. Không trung thực, không phải là trí thức. Không dám dũng cảm bảo vệ chân lý, lẽ phải cũng không phải trí thức. Nói tóm lại, trí thức phải là người vừa có trí dục, vừa có đức dục. Người xưa gọi những người này là các sĩ phu với sự kính trọng sâu sắc cả về tài năng lẫn nhân cách, khí phách.
Đã là trí thức, là sĩ phu thì không được hèn. Tôi không thấy có sự khiếp nhược của trí thức hiện nay. Ví dụ những người như Giáo sư Hoàng Tụy, Giáo sư Hồ Ngọc Đại, nhà văn Nguyên Ngọc, nhà nghiên cứu Nguyễn Trung… Họ dám nói lên sự thật, dám phản đối quyết liệt những gì họ cho là sai trái.
Những nhà khoa học khác, họ không nói hoặc chưa nói vì chưa có một diễn đàn thuận lợi cho trí thức lên tiếng và lỗi này thuộc về công tác tổ chức. Để tri thức được nói lên những suy nghĩ trung thực của mình là việc rất cần thiết.
Tiến sĩ Chu Hảo, Nguyên Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ: Xây dựng cơ chế dân chủ cho tự do sáng tạo
Có người nói trí thức của ta tùy thời, có người nói là cơ hội, có người nói nặng hơn là hèn. Theo tôi, ở một mức độ nào đó thì những điều trên đều có. Đó là dấu hiệu khá dài của những phương thức sinh hoạt nặng nề nên để bảo trọng, để không bị loại ra khỏi cuộc chơi, không còn phương tiện sinh sống nên không ít trí thức phải náu mình.
Xem thêm: 9+ Dấu Hiệu Nghén Con Trai Giúp Bạn Nhận Ra Giới Tính Của Con
Trong không khí dồn nén thì khó có thể có được một tầng lớp trí thức có đủ dũng cảm và nhân cách. Tuy nhiên, trừ một số giữ được nhân cách, phẩm hạnh còn nhiều người tự nhận mình là trí thức, là sĩ phu cũng không đủ dũng cảm để vượt qua những trở ngại tinh thần đó. Do vậy hơn lúc nào hết, đây là thời kỳ cần phải xây dựng một cơ chế dân chủ đảm bảo tự do tư tưởng và độc lập sáng tạo thì mới có thể xây dựng được một tầng lớp trí thức đúng nghĩa với vai trò tinh hoa của dân tộc.