1. Hồ Chí Minh [1890 - 1969] là lãnh tụ vĩ đại của dân tộc và Cách mạng Việt Nam. Người đã lãnh đạo nhân dân ta đâu tranh giành độc lập dân tộc, thông nhất Tổ quốc và xây dựng chủ nghĩa xã hội. Người còn là danh nhân văn hoá thế giới, một nhà thơ lớn.
2. Hai bài thơ Cảnh khuya và Rằm tháng giêng được Bác viết ở chiến khu Việt Bắc trong những năm đầu kháng chiến nhiều khó khăn, gian khổ
3. Hai bài thơ đều miêu tả cảnh trăng ở chiến khu Việt Bắc, một bài viết bằng chữ Hán, một bài bằng chữ Quốc ngữ, đều thể hiện tình cảm với thiên nhiên, tâm hồn nhạy cảm, lòng yêu nước thiết tha và phong thái ung ung, lạc quan của Bác.
II - HƯỚNG DẪN ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Hai bài Cảnh khuya và Rằm tháng giêng được lâm theo thể thơ Đường luật thất ngôn tứ tuyệt. Bài thơ có bốn câu, mỗi câu có bảy tiếng, vần ở cuối câu thơ [vần chân]; các câu 1, 2,4 hiệp vần với nhau.
2. Hai câu thơ đầu của bài Cảnh khuya miêu tả cảnh trăng sáng về khuya. Tiếng suối nghe trong trẻo như tiếng hát xa. Trăng sáng lồng bóng cây cô thụ, bóng cây lại in [lồng] những khoảng sáng xuống mặt đất như hoa. Một không gian rộng lớn, thơ mộng; một âm thanh trong trẻo, dịu dàng và vui vẻ của thiên nhiên.
3. Hai câu thơ cuối của bài cảnh khuya biểu hiện sự say mê vẻ đẹp thiên nhiên của tác giả. Trong tâm hồn nghệ sĩ, Bác thấy cảnh đẹp như tranh vẽ. Đồng thời Bác vẫn lo lắng vận mệnh của đất nước. Hai từ chưa ngủ được lặp lại ở hai câu thơ. Một lần chưa ngủ như là để ngắm trăng. Một lần chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà. Nhưng nguyên nhân chủ yếu của chưa ngủ là lo nỗi nước nhà.
Sự lặp lại như vậy nhấn manh tâm trạng lo lắng cho vận mệnh đất nước của Bác. Vì lo lắng cho vận mệnh của đất nước nên Người chưa ngủ. Vì chưa ngủ nên Người chứng kiến cảnh đẹp tuyệt vời của trăng rừng, âm thanh của tiếng suối trong trẻo như tiếng hát.
4. Không gian trong bài Rằm tháng giêng là một không gian rộng lớn. Bầu trời, mặt nước, dòng sông như nối liền, trải rộng bởi sắc xuân bát ngát. Cách tả không gian từ gần tới xa, từ thấp lên cao: sông, nước, trời... Ba lần lặp lại chữ xuân, như nối liền, như bao trùm, như trải rộng làm cho khí sắc mùa xuân tươi đẹp thấm đượm cảnh vật.
5. Bài thơ Rằm tháng giêng [Nguyên tiêu] gợi nhớ câu thơ trong bài Phong kiều dạ bạc của Trương Kế: Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền. Câu thơ trong bài "Nguyên tiêu": Dạ bán quỵ lai nguyệt mãn thuyền, cả hai câu thơ đều nói về thời gian khuya [dạ bán], đều nói về con thuyền trên sông nước. Tuy vậy, một bên là tiếng chuông như người khách đến thăm con thuyền đỗ bến. Còn trong thơ Bác, ánh trăng chan chứa như đầy cả con thuyền đang trở về.
6. Hai bài thơ Cảnh khuya và Rằm tháng giềng được viết tại Việt Bắc, khi mà cuộc kháng chiến gặp muôn vàn khó khăn. Tuy thế, Bác vẫn rất yêu thiên nhiên, vẫn ung dung làm việc, vẫn chan hoà trong ánh trăng thơ mộng của núi rừng. Có lo lắng cho đất nước, nhưng cũng không vì thế mà hững hờ hay từ chối vẻ đẹp thiên nhiên. Điều đó nói lên phẩm chất lạc quan và phong thái ung dung của Bác.
7. Trăng trong bài thơ Cảnh khuya là trăng sáng dãi lên ngọn cây cổ thụ, rồi in bóng lên mặt đất. Trăng được nhân hoá, như lồng bóng vào cổ thụ, để tạo ra bóng lồng [in] hoa trên mặt đất. cảnh vật núi rừng hiện ra lồng lộng dưới ánh trăng: cảnh khuya như vẽ. Thêm vào đó, tiếng suốiđêm khuya lại trong trẻo, ngân nga như tiếng hát, càng tạo cho đêm trăng vẻ đẹp thơ mộng.
Trăng trong bài Rằm tháng giêng là trăng mùa xuân, không khí và hương vị mùa xuân, cảnh trăng ở đây là trăng trên sông nước, có con thuyền thấp thoáng trong sương khói, đặc biệt là ánh trăng lồng lộng, tràn đầy cả con thuyền nhỏ.
III - HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
Một số câu thơ Bác Hồ viết về cảnh vật thiên nhiên và ánh trăng:
- Cảnh rừng Việt Bắc thật là hay
Vượn hót chim kêu suốt cả ngày
Khách đến thì mời ngô nếp nướng
Săn về thường chén thịt rừng quay.
[Cảnh rừng Việt Bắc]
- Trăng vào cửa sổ đòi thơ
Việc quân đang bận xin chờ hôm sau.
[Tin thắng trận]
Câu 7 [trang 142 sgk Ngữ Văn 7 Tập 1]
Hai bài thơ đều miêu tả cảnh trăng ở chiến khu Việt Bắc. Em hãy nhận xét cảnh trăng ở mỗi bài có nét đẹp riêng như thế nào?
Soạn cách 1
Cả hai bài thơ đều miêu tả vẻ đẹp của trăng ở chiến khu Việt Bắc, nhưng khi phân tích bài thơ, chúng ta thấy được những vẻ đẹp riêng biệt của ánh trăng trong hai bài thơ của Bác
- Bằng việc sử dụng biện pháp nghệ thuật nhân hóa, cùng với sự miêu tả chi tiết hình ảnh ánh trăng: trăng lồng vào cây cổ thụ, in bóng cây xuống mặt đất, rồi lồng vào những bông hoa => tạo nên từng tầng, từng lớp mà ánh trăng đã chiếu sáng. Giữa không gian thanh tĩnh mịch của đêm khuya, xuất hiện âm thanh tiếng suối như tiếng hát xa, tạo nên bức tranh đêm càng thêm tính nhạc, ánh trăng như càng chiếu sáng, tiếng hát như quyện vào ánh trăng
- Trong bài Nguyên tiêu, trăng hòa quyện với sông, với nước, với trời tạo nên sự lung linh huyền ảo. Ở đây, trăng mang hương sắc của mùa xuân, chiếu rọi vào cảnh như sự thúc đẩy sự sinh sôi, nảy nở, tạo nên một không gian xuân tươi mới, đầy hi vọng. Hình ảnh ánh trăng được miêu tả đong đầy thuyền=> tạo ra những liên tưởng của sự đủ đầy, phù hợp với hoàn cảnh tâm trạng của Bác lúc bấy giờ, đó là niềm hi vọng về sự thắng lợi của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp.
Soạn cách 2
- Nét đẹp riêng về cảnh trăng trong hai bài thơ:
+ Cảnh trăng trong bài Cảnh khuya là cảnh trăng núi rừng với tiếng suối như tiếng hát, với đường nét hài hòa của cảnh vật trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa
+ Cảnh trăng trong bài Nguyên tiêu là vẻ đẹp của ánh trăng mùa xuân, tràn đầy sức sống hòa cùng sức sống căng tràn của cảnh vật trời mây non nước.
- Tác giả:
- Hồ Chí Minh [ 1890 – 1969 ], quê ở Làng Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An.
- Bác là vị lãnh tụ thiên tài của dân tộc, một nhà văn, nhà thơ lớn của đất nước, một chiến sĩ cộng sản quốc tế, một Danh nhân văn hóa thế giới.
- Tác phẩm:
- Hoàn cảnh sáng tác : Hai bài thơ được Bác viết ở chiến khu Việt Bắc trong những năm đầu kháng chiến chống thực dân Pháp [ 1946 - 1954 ].
- Cảnh khuya [1947]
- Rằm tháng giêng [1948]
- Thể thơ: Thơ thất ngôn tứ tuyệt [ bài Rằm tháng giêng dịch theo thể lục bát ].
- Hai bài thơ Cảnh khuya và rằm tháng giêng đều được làm theo thể thất ngôn tứ tuyệt.
- Đặc điểm:
- Số chữ: Mỗi dòng thơ có 7 chữ [thất ngôn]
- Số dòng: Mỗi bài có 4 dòng thơ [tứ tuyệt]
- Hiệp vần: Chữ cuối cùng của các dòng 1 – 2 – 4.
- Cảnh khuya: xa – hoa – nhà.
- Rằm tháng giêng: viên – thiên – thuyền.
- Ngắt nhịp:
- Cảnh khuya: Câu 1. 3/4; Câu 2 + 3: 4/3; Câu 4. 2/5.
- Rằm tháng giêng: Toàn bài 4/3.
Tiếng suối trong như tiếng hát xa
Trăng lồng cổ thụ, bóng lồng hoa.
Giữa đêm rừng Việt Bắc thanh vắng, tiếng suối ở đâu róc rách, rì rào… Lúc ấy, tiếng suối ngân vang trong trẻo như chiếm lĩnh cả không gian rừng khuya yên vắng. Hai thanh trắc [tiếng suối] đến hai thanh bằng [trong thơ] rồi lại tiếp tục như vậy [tiếng hát], câu thơ đầu trong “Cảnh khuya” dường như mang cả âm thanh bổng trầm của tiếng suối chảy. Tiếng suối trong đêm ấy là Bác liên tưởng mới lạ của Bác liên tưởng đến âm thanh gì? Đó chẳng phải là cung đàn đơn lẻ, mà đối với Bác, âm thanh trong ngần ấy như “tiếng hát xa”. Lạ lùng làm sao, nhưng chính liên tưởng mới lạ của Bác đã giúp ta hiểu được rằng dù Việt Bắc có gian lao đến đâu, những tiếng suối – tiếng hát của rừng núi của các chiến sĩ đồng bào luôn vang xa trong đêm vắng, trong trẻo lạc quan… Âm thanh trong thơ Bác không lẻ loi như tiếng đàn cầm trong thơ Nguyễn Trãi mà vang lên như có sức sống, đầy vui tươi. Trong tiếng vang róc rách, thiên nhiên như phô bày hết vẻ đẹp trong sáng của mình: “Trăng lồng cổ thụ, bóng lồng hoa”. Hình ảnh “Trăng lồng cổ thụ” mang nét truyền thống của thơ cổ, khi kết hợp với hoa, hình ảnh ấy đã tạo nên vẻ đẹp đầm ấm, quấn quýt của thiên nhiên. Hai từ “lồng” liên kết ba sự vật xa nhau, khác hẳn nhau nhưng không tại tương phản mà dường như chúng hòa quyện lại, vẻ đẹp tôn nét đẹp kia vẽ nên một bức tranh trong sáng. Đọc câu thơ, ta có cảm giác như đang lạc vào chốn tiên, tận hưởng những đường nét, ánh sáng diệu kì mà thiên nhiên Việt Bắc vẽ nên, và ta còn có cảm giác tiếng suối cũng bay bổng, quấn quýt với hình ảnh “Trăng lồng cổ thụ, bóng lồng hoa”. Cảnh vật trong thơ Bác sao mà thân thiết với nhau đến thế! Mỗi nét đều nâng vẻ đẹp của nét khác nên, cái tĩnh hòa vào cái động, cái động làm nổi bật cái tĩnh, mảng sáng chén mảng tối tạo thành một tổng thể hoàn hảo lạ lùng.. Đâu phải ai cũng nhìn thấy điều ấy. Bác đã nghe và ngắm cảnh vật Việc Bắc trong đêm khuya bởi Bác thức cùng Việt Bắc.
Hai câu cuối của bài “Cảnh khuya” thể hiện tâm trạng gì của tác giả? Trong hai câu thơ ấy có từ nào được lặp và điều đó có tác dụng như thế nào?Trả lời:
Cảnh khuya như vẽ người chưa ngủ
Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà
Hai câu cuối của bài “Cảnh khuya” thể hiện tâm hồn chiến sĩ – nghệ sĩ của Bác. Bác chưa ngủ vì rung động, say mê trước cảnh đẹp của trăng rừng và lo nghĩ đến vận mệnh của đất nước.
Hai chữ “chưa ngủ” được điệp lại hai lần, nó không chỉ sơ kết ba dòng thơ, biểu hiện tấm lòng nhà thơ với cảnh đẹp mà còn mớ ra một cung bậc cảm xúc mới nữa. Chưa ngủ được điệp lại và dẫn dắt theo một dòng thơ, dòng tình cảm bất ngờ, khơi sâu cảm xúc cả bài thơ: "Chưa ngủ vì lo nỗi nước nhà". Điệp từ chưa ngủ như cái bản lề khép mở hai phía tâm trạng của một con người: càng say mê, yêu mến cảnh Việt Bắc bao nhiêu thì Người càng thao thức nghĩ suy, lo lắng vé sự nghiệp kháng chiến, vé việc nước, việc dân bấy nhiêu. Hai nét tâm trạng ấy thống nhất trong Bác, thể hiện sự hài hoà phong thái thi sĩ và cốt cách chiến sĩ của anh hùng dân tộc, danh nhân văn hoá Hồ Chí Minh.
Hãy nhận xét về hình ảnh không gian và cách miêu tả không gian trong bài “Rằm tháng giêng”. Câu thứ hai có gì đặc biệt về từ ngữ và đã gợi ra vẻ đẹp của không gian đêm rằm tháng giêng như thế nào?Trả lời:
Không gian được miêu tả trong bài Rằm tháng riêng là một không gian rộng lớn của trời mây sông nước. Bầu trời, mặt nước, dòng sông như nối liền, trải rộng bởi sắc xuân bát ngát.
Cả dòng thơ thứ hai tràn ngập sức sống mùa xuân, câu thơ mở rộng ở cả hai chiều, chiều rộng xuân giang, chiều cao xuân thiên, khiến cho khung cảnh càng trở nên rộng rãi, khoáng đạt hơn. Đồng thời sử dụng liên tiếp ba chữ xuân cũng cho thấy sức sống mùa xuân đang tràn ngập khắp nơi. Bác như một tao nhân mặc khách, ung dung thưởng tức không khí xuân nhẹ nhàng, yên bình.
Bài “Nguyên tiêu” gợi cho em nhớ tới những từ thơ, câu thơ và hình ảnh nào trong thơ cổ Trung Quốc có trong Ngữ văn 7, tập một?Trả lời:
Bài Nguyên tiêu của Hồ Chí Minh gợi em nhớ đến bài thơ Phong Kiều dạ bạc của Trương Kế.
Nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên
Giang phong như hỏa đối sầu miên
Cô Tô thành ngoại Hàn Sơn tự
Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền.
Trăng tà chiếu qua kêu sương
Lửa chào cây bến, sầu vương giấc hồ.
Thuyền ai đậu bến Cô Tô
Nửa đêm nghe tiếng chuông chùa Hàn Sơn.
Câu cuối của bài Nguyên tiêu và câu thơ cuối của Trương Kế đều nói về lúc đêm khuya [dạ bán] và đều nói về hình ảnh con thuyền trên sông nước. Tuy vậy, điểm khác là ở chỗ, một bên “người khách” đến thăm tác giả là tiếng chuông chùa [Hàn Sơn], còn bên kia “người khách” ấy chính là trăng xuân chứa chan bát ngát, đượm tình.
“Cảnh khuya” và “Rằm tháng giêng” được viết trong những năm đầu khó khăn của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Hai bài thơ đó đã biểu hiện tâm hồn và phong thái của Bác Hồ như thế nào trong hoàn cảnh ấy?Trả lời:
Bác Hồ có thư thái ung dung và lạc quan để sáng tác cho ra đời hai bài thơ này.
Điều này thể hiện cụ thể ở chỗ:
- Những rung động tinh tế và dồi dào của một tâm hồn nghệ sỹ trước vẻ đẹp của thiên nhiên đất nước, đã sáng tạo nên những bức tranh đẹp về cảnh trăng ở chiến khu Việt Bắc.
- Tâm trạng của tác giả trong bài Cảnh khuya : mặc dù lo nghĩ việc nước đến tận canh khuya nhưng vẫn không quên cảm nhận vẻ đẹp kỳ thú của cảnh trăng rừng, của tiếng suối trong.
- Cảnh con thuyền của vị lãnh tụ và các đồng chí sau lúc làm việc quân trở về, phơi phới nhẹ nhàng chở đầy ánh trăng.
- Giọng thơ trong cả hai bài thơ khoẻ khoắn, trẻ trung, có sự suy tư, trăn trở nhưng vẫn hào hứng đầy tin tưởng.
- Đặt trong hoàn cảnh sáng tác ở thời kỳ đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp 1947 - 1948, càng thấy rõ phong thái ung dung, lạc quan của Bác Hồ trong hai bài thơ.
Trả lời:
Hai bài thơ đều miêu tả cảnh trăng ở chiến khu Việt Bắc. Tuy nhiên, ở mỗi bài thì ánh trăng có một vẻ đẹp riêng:
- Ở bài cảnh khuya: Cảnh ánh trăng Việt Bắc hiện ra lung linh, huyền ảo, hòa hợp, hữu tình.
- Ở bài rằm tháng giếng: Cảnh đêm trăng rằm tháng giêng khoáng đạt, vằng vặc ánh trăng, tràn ngập sức xuân.
Trả lời:
Ngắm trăng [Nhật kí trong tù]
Trong tù không rượu cũng không hoa
Cảnh đẹp đêm nay khó hững hờ
Người ngắm trăng soi ngoài cửa sổ
Trăng nhòm khe cửa ngắm nhà thơ
Giải đi sớm
Gà gáy một lần đêm chứa tan
Chòm sao đưa nguyệt vượt lên ngàn
Người đi cất bước trên đường thăm
Rát mặt đêm thu trận gió hàn.