Cúng ông Công ông Táo là tín ngưỡng truyền thống, mang đậm nét văn hóa của người Việt. Đây là nghi lễ tổng kết năm cũ đã qua, gói ghém những điều thiện, điều tốt, những buồn vui của năm cũ, cho Táo quân lên chầu trời, báo cáo lại tình hình của gia chủ trong một năm qua.
Vậy trong Tết Nhâm Dần 2022, cúng ông Công ông Táo ngày nào, giờ nào là tốt nhất? Nghi thức đưa ông Công ông Táo về trời cần chuẩn bị những gì, làm lễ như thế nào?
Cúng ông Công, ông Táo là tín ngưỡng mang ý nghĩa nhân văn của người Việt, hướng con người làm những điều tích cực, sống lương thiện qua tích Táo quân lên chầu trời báo cáo cho Ngọc Hoàng những công việc của gia chủ trong năm vừa qua.
Không chỉ mang nét đẹp về văn hóa dân gian, việc cúng kiếng cũng phải đảm bảo đầy đủ và đúng đắn, nhằm thể hiện thành ý của gia chủ, đồng thời tránh phạm phải đại kỵ khiến cho tài lộc và phước phần của gia đạo vô tình bị suy giảm. Do đó, nghi thức cúng ông Công ông Táo cũng phải cẩn trọng cả về phần Lễ, phần Lộc, và Thời Gian.
1/ Lễ vật
Theo đó, để tiễn ông Công, ông Táo lên chầu trời, mỗi gia chủ cần chuẩn bị các lễ vật như sau:
Ba chiếc mũ Táo quân gồm:
- 2 chiếc mũ cánh chuồn cho ông Công ông Táo
- 1 chiếc mũ không cánh dành cho bà Táo.
- 2 bộ quần áo nam, 1 bộ quần áo nữ, 2 đôi hia nam và 1 đôi hia nữa bằng giấy
- 1 hình cá chép bằng giấy/người miền Bắc sử dụng cá chép sống cho vào chậu để
- cúng/người miền Trung thường cúng một con ngựa bằng giấy với yên, cương đầy đủ]
Ngoài lễ vật, gia chủ cũng cần chuẩn bị bài văn khấn cẩn thận để khấn khi cúng tiễn ông Công, ông Táo về Trời.
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Nam mô a di đà Phật!
Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương Con kính lạy Ngài đông trù Tư mệnh Táo phủ Thần quân. Tín chủ [chúng] con là: _____________________tuổi ________, cùng đồng gia quyến đẳng ______________________________________________________________Ngụ tại: ______________________________________________________________ Hôm nay, ngày 23 tháng Chạp tín chủ chúng con thành tâm sắp sửa hương hoa phẩm luật, xiêm hài áo mũ, kính dâng tôn thần. Thắp nén tâm hương tín chủ con thành tâm kính bái. Chúng con kính mời ngài Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân hiển linh trước án thụ hưởng lễ vật.
Ngài là vị Chủ, Ngũ Tự Gia Thần, soi xét lòng trần, Táo Quân chứng giám. Cúi xin Tôn thần gia ân xá tội cho mọi lỗi lầm trong năm qua gia chủ chúng con sai phạm. Xin Tôn thần ban phước lộc, phù hộ toàn gia chúng con, trai gái, già trẻ sức khỏe dồi dào, an khang thịnh vượng, vạn sự tốt lành, cúi xin chứng giám. Bái thỉnh Cửu Thiên Đông Trù Tư Mệnh Táo Phủ Thần Quân, Nhất gia chi Chủ, ngũ tự chi thần; Từ hậu thiệt ư, Bắc đẩu chi trung; Sát thiện ác ư, đông trù chi nội; Tứ Phúc xá tội, di hung hoá cát; An trấn âm dương, bảo hữu gia đình; Hoạ tai tất diệt; Hà phúc tất tăng; Hữu cầu tất ứng, vô cảm bất thông; Đại bi đại nguyện; Đại thánh đại từ; Cửu thiên đông trù, Tư mệnh lô vương; Nguyên hoàng định quốc; Hộ trạch Thiên tôn; Cấp cấp như luật lệnh. Chúng con lễ bạc tâm thành, kính lễ cầu xin, mong Tôn thần phù hộ độ trì.
Nam mô A di đà Phật!
Nam mô A di đà Phật!
Nam mô A di đà Phật!
2/ Mâm cỗ
Ngoài bộ lễ, các gia đình thường làm thêm mẫm để cúng tiến ông Công ông Táo lên Trời. Tùy thuộc vào vùng miền, gia cảnh, tín ngưỡng mà mâm cỗ cúng ông Công ông Táo sẽ được chuẩn bị cơ bản [hoa quà, giấy vàng] hoặc cầu kỳ, chay hay mặn khác nhau.
Mẹ có thể nắm những món cơ bản của một mâm cỗ cúng ông Công ông Táo truyền thống sau:
- 1 phần thịt lợn luộc hoặc một con gà luộc ngậm hoa hồng
- 1 món canh: Canh măng hoặc canh khoai, canh mọc
- 1 món xào: Rau củ xào thịt lợn/thịt bò
- 1 dĩa xôi hoặc một cái bánh chưng
- 1 dĩa hoa quả/ 1 dĩa chè [chè kho, chè trôi nước…]
- Lễ vật đi kèm: 1 dĩa muối, 1 lọ hoa cúc, 1 dĩa gạo, 1 lọ hoa đào nhỏ, 1 ấm trà, 3 chén rượu, 1 tập tiền, vàng mã, 1 quả cau, 1 lá trầu.
Một số mâm cỗ cúng ông Công, ông Táo mẹ có thể tham khảo:
II/ Cúng ông Công, ông Táo ngày, giờ nào, ở đâu là tốt nhất?
Ngoài việc chuẩn bị lễ vật, mâm cỗ chu toàn thì ngày, giờ cúng cũng đóng vai trò vô cùng quan trọng. Theo các chuyên gia phong thủy, mặc dù lễ cúng Công ông Táo có thể bắt đầu từ tối ngày 22 tháng Chạp cho đến trước 12h ngày 23 tháng Chạp.
Tuy nhiên, tốt nhất nên cúng vào ngày 23 tháng Chạp [trước 12 giờ để Táo quân kịp lên gặp Ngọc Hoàng]. Về giờ cúng còn tùy thuộc vào tuổi của gia chủ, song hầu mọi người đều ưu tiên cúng vào sáng sớm để tiện thủ tục thả cá.
Đối với khu vực cúng, theo dân gian thì cúng ông Công, ông Táo tốt nhất là cúng ở khu bếp, khi cúng có thể bật bếp để có hơi ấm lan tỏa. Tuy nhiên ngày nay tùy điều kiện mỗi gia đình mà việc lựa chọn cúng ở đâu phù hợp sẽ khác nhau. Một số không có bàn thờ ông Công ông Táo thường thì chỉ thắp hương tại bàn thờ gia tiên. Một số có thể mang một chiếc bàn ra sân để cúng, một số cúng ở phòng khách hoặc hành lang.
Khi đã chuẩn bị đủ lễ vật, mâm cỗ thì người lớn nhất trong nhà sẽ tắm rửa sạch sẽ, súc miệng bằng rượu, rồi làm thủ tục khấn, thắp 9 nén hương và quỳ xuống lễ 9 lễ. Gia chủ cần đợi hương cháy hết ⅓ rồi mới mang vàng mã đi hóa, hóa xong mang cá và tro ra sông thả.
Cúng ông Công ông Táo vốn là tín ngưỡng văn hóa từ ngàn xưa của người Việt, được gìn giữ mỗi khi Tết đến Xuân về. Tuy nhiên, tùy vào từng gia cảnh, mâm lễ vật, cỗ cúng sẽ có sự khác nhau, không nhất thiết phải quá cầu kỳ chỉ cần đủ lễ vật, thực hiện đúng ngày giờ. Đặc biệt, để nét văn hóa này của người Việt thêm đẹp và ý nghĩa, sau khi cúng, thả cá ra ao hồ mỗi người cần có ý thức hơn, không nên thả bao nilon xuống hồ, tốt nhất nên cho cá vào thùng, chậu rồi thả nhé.
Lễ cúng Táo quân gắn với sự tích ông Táo với nhiều dị bản. Các thư tịch cổ liên quan đều cho rằng tập quán này có nguồn từ tục thờ "Ngũ tự", để trả công cho 5 vị thần trong gia đình: thần Cổng [Môn thần], thần Cửa [Hộ thần], thần Cửa sổ [Trung lưu thần], thần Bếp [Táo thần] và thần Đường đi trong nhà [Hành thần].
Lại có thuyết khác nói "Ngũ tự" gồm 5 vị: thần Bếp [Táo thần], thần Giếng [Tĩnh thần], thần Cửa [Môn thần], thần Nhà [Hộ thần], thần Cửa sổ [Trung lưu thần] hoặc 5 vị: thần Bếp [Táo thần], thần Đất [Thổ công], tổ nghề [Tiên sư], thần cửa [Môn gia hộ úy], thần bảo hộ sức khỏe con người và vật nuôi [nhân súc Y thần]...
Trong 5 vị gia thần, Táo quân, Thổ địa và Môn thần được thờ cúng phổ biến nhất. Táo quân được coi là vị thần chủ về phúc đức trong gia đình với tên gọi đầy đủ là "Đông trù tư mệnh Táo phủ thần quân".
Lễ cúng ông Công, ông Táo của một gia đình tại Chương Mỹ, Hà Nội, năm 2021. Ảnh: Gia Chính
Trong "Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam" của Nguyễn Đổng Chi, sự tích ba ông đầu rau nói về nguồn gốc "vua bếp hai ông một bà" gồm người vợ là Thị Nhi [Nhi nghĩa là nhừ, chín nhừ], người chồng trước là Trọng Cao [Cao nghĩa là tinh bột, ám chỉ gạo] và người chồng sau là Phạm Lang [Lang còn có âm đọc là Canh – món canh].
Khi "cơm không lành, canh không ngọt", cả ba người gặp bi kịch mà phải chịu thân phận đen đủi, lem luốc của ba ông đầu rau. Họ hóa thân cho bếp lửa gia đình luôn ấm cúng. Có lẽ từ ý nghĩa này mà dân gian gọi Táo quân là vị thần định phúc, quản về nhân sự trong gia đình.
Từ đó, hàng năm vào ngày 23 tháng Chạp, các gia đình làm lễ tiễn Táo quân về chầu Ngọc hoàng, gọi là Tết Táo quân. Lâu dần có nơi tổ chức lễ cúng Táo quân vào ba ngày khác nhau. Vua quan cúng ngày 23, thứ dân cúng ngày 24 và những người làm nghề chài lưới, ngư dân cúng vào ngày 25. Gần đây có thể cúng Táo quân từ ngày 17 đến ngày 23 tháng Chạp.
Mâm cơm lễ ông Công, ông Táo cần những gì?
Lễ vật cúng Táo quân chủ yếu phụ thuộc vào điều kiện của từng gia đình, phổ biến là xôi, cơm canh, rượu nước, vàng mã, cau trầu, thịt gà, thịt lợn và hoa quả... Điều đặc biệt phải có 3 bộ mũ áo, hài; một hoặc 3 con cá chép [cá sống hoặc bằng giấy mã]. Sách "Việt Nam phong tục" của Phan Kế Bính ghi: "Mua hai mũ ông, một mũ bà để thờ và mua con cá chép để làm ngựa cho Táo quân lên chầu trời".
Những năm 1990 trở về trước, ở miền Bắc, nhiều gia đình bất kể lễ vật nhiều hay ít, luôn cố gắng có một đĩa bánh kẹo [bánh mật, kẹo mạch nha, kẹo lạc, kẹo vừng, kẹo kéo...] hoặc một bát mật mía. Dân gian cho rằng Táo quân về chầu Ngọc hoàng cần "ngọt giọng" tấu báo những điều tốt đẹp về gia đình mình, cầu mong Ngọc hoàng ban phúc lành cho gia đình trong năm mới.
Ở một số địa phương khu vực Bắc Trung bộ như Thọ Xuân, Cẩm Thủy [Thanh Hóa], lễ vật cúng Táo quân không dùng canh, vì ba ông Táo [ba ông đầu rau] được đắp bằng đất sét, cúng canh sợ làm Táo quân bị "thũng" chân. Chuyện dân gian ở đây kể rằng, xưa có gia đình do lười biếng nên nghèo khổ, quanh năm chẳng có gì ăn, cuối năm cũng không có gì cúng Táo quân. Ngày 23 tháng Chạp, chủ nhà sang hàng xóm xin nước luộc chân giò về cúng Táo quân khiến ông bị sũng nước [phù thũng], bởi vậy nhân dân một số xã trong vùng kiêng bày canh trong mâm lễ.
Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Nguyễn Hùng Vĩ, Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng phong tục cúng Táo quân ở nước ta cơ bản thống nhất, cả về quan niệm, nghi thức, lễ vật và văn – sớ, chỉ có một vài yếu tố khác biệt mang tính dị bản trong sự tích ông Táo, vốn là thuộc tính của văn hóa dân gian.
Một mâm lễ cúng ông Công, ông Táo của một gia đình ở Hà Nội. Ảnh: Bùi Thủy
Cúng Táo quân thời điểm nào?
Lễ cúng Táo quân đã được ấn định vào ngày 23 tháng Chạp hàng năm, không cần chọn giờ, chỉ cần cúng xong trước 23h là được.
Cúng Táo quân gia chủ nên tự khấn vì ông Táo là thần trong nhà, không cần sớ tấu. Văn khấn là lời tiễn biệt, tâm sự, mong muốn của gia chủ đối với Táo quân trước khi ngài lên đường về trời chầu Ngọc hoàng.
Những điều cần chú ý trong lễ cúng ông Công, ông Táo
Chủ nhà khi cúng Táo quân phải thành tâm điểm lại những sai lầm, việc xấu đã phạm phải trong năm, đã xảy ra trong gia đình; kiểm điểm, sám hối, hứa quyết tâm sửa đổi lỗi lầm và cầu xin Táo quân chỉ tấu báo những điều tốt đẹp, mong Ngọc hoàng ban phúc cho gia đình.
Trước đây nhiều gia đình khi cúng Táo quân gọi hết con cháu đến nghe lời khấn, để cùng kiểm điểm với bố mẹ, cùng sám hối và biết phấn đấu, tu dưỡng trong năm mới. Hoặc trong bữa cơm sau lễ cúng Táo quân, ông bà, cha mẹ kể lại sự tích Táo quân và căn dặn con cháu phải ăn ở phúc đức, chăm ngoan, không được làm việc xấu, trung thực. Đây là điểm quan trọng nhất trong lễ cúng Táo quân vì nó mang tính giáo dục, tinh thần hướng thiện sâu sắc.
Thả cá chép xuống sông sau lễ cúng để ông Táo lấy "phương tiện" lên trời báo cáo. Người dân thường thả cá ở sông vì sông sẽ chảy ra biển lớn; còn ao, hồ là chỗ nước đọng ít được chọn hơn. Ảnh: Gia Chính
Văn khấn Nôm lễ Táo quân hàng năm [tham khảo]
Bày lễ, thắp hương xong khấn như sau:
Kính lạy ngài bản gia Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân!
Kính lạy các ngài bản gia thần linh, thần hoàng bản thổ, ngũ phương ngũ lộ long mạch tài thần, ngũ phương ngũ thổ phúc đức chính thần, bản gia chấp sự chư tôn thần!
Tiến chủ con là: [tên ông bà cha mẹ, con cháu...] đồng gia đẳng.
Hôm nay là ngày ngài Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân về trời phụng mệnh Ngọc đế. Tiến chủ chúng con thành tâm sửa biện hương hoa phẩm vật, xiêm hài áo mũ, nghi lễ cung trần, dâng lên trước án, dâng hiến tôn thần, đốt nén tâm hương dốc lòng bái thỉnh.
Chúng con kính mời:
Ngài Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân giáng lâm trước án, thụ hưởng lễ vật.
Kính mời các ngài bản gia thần linh, thần hoàng bản thổ, ngũ phương ngũ lộ long mạch tài thần, ngũ phương ngũ thổ phúc đức chính thần, bản gia chấp sự chư tôn thần đồng tọa, thụ hưởng lễ vật.
Tuân theo lệ cũ, ngài Đông Trù tư mệnh Táo phủ thần quân là chủ Ngũ Tự. Cúi xin ngài soi xét lòng trần, gia ban phúc lộc. Trong năm gia đình chúng con có những sai phạm, lỗi lầm gì xin tôn thần gia ân châm chước [đến đây gia chủ có thể bộc bạch những điều tốt – xấu của gia đình, nhận lỗi, sám hối, hứa sửa đổi]. Ngài về trời chầu Ngọc đế, tấu xin Ngọc đế gia ân ban phước, phù hộ toàn gia chúng con trai gái trẻ già được an ninh khang thái!
Chúng con xin giải bày tấm lòng thành thực. Cúi xin các vị thần minh chứng giám!
Cẩn cáo, thượng hưởng!
Nhà nghiên cứu văn hóa Phạm Đình Hải