I. GIÁ TRỊ VĂN HỌC
- Giá trị văn học là sản phẩm kết tinh từ quá trình văn học, đáp ứng những nhu cầu khác nhau của cuộc sống con người, tác động sâu sắc tới cuộc sống và con người.
- Những giá trị cơ bản:
+ Giá trị nhận thức
+ Giá trị giáo dục
+ Giá trị thẩm mĩ
1. Giá trị nhận thức
* Cơ sở:
- Tác phẩm văn học là kết quả của quá trình nhà văn khám phá, lí giải hiện thực đời sống rồi chuyển hoá những hiểu biết đó vào nội dung tác phẩm nhằm đáp ứng nhu cầu nhận thức của con người.
- Mỗi người thường chỉ sống trong một khoảng thời gian nhất định, ở một địa điểm nhất định, với những mối quan hệ nhất định trong gia đình và xã hội.
- Giá trị nhận thức là khả năng của văn học có thể đáp ứng được yêu cầu của con người muốn hiểu biết rõ hơn, sâu hơn cuộc sống xung quanh và chính bản thân mình, từ đó tác động vào cuộc sống có hiệu quả hơn.
* Nội dung:
- Qúa trình nhận thức cuộc sống của văn học: nhận thức nhiều mặt cuộc sống với những thời gian, không gian khác nhau [quá khứ, hiện tại, tương lai, các vùng đất, các dân tộc, phong tục, tập quán,…]
- Qúa trình tự nhận thức của văn học: người đọc hiểu được bản chất của con người nói chung [mục đích tồn tại, tư tưởng, khát vọng, sức mạnh,…của con người]. Đồng thời, từ chính cuộc đời của người khác, mỗi người đọc có thể liên hệ, so sánh, đối chiếu để hiểu chính bản thân mình hơn với tư cách là con người cá nhân.
2. Giá trị giáo dục
* Cơ sở
- Con người không chỉ có nhu cầu hiểu biết mà còn có nhu cầu hướng thiện, khao khát cuộc sống tốt lành, chan hòa tình yêu thương.
- Nhà văn luôn bộc lộ tư tưởng – tình cảm, nhận xét, đánh giá,…của mình trong tác phẩm. Điều đó tác động lớn và có khả năng giáo dục người đọc.
- Giá trị nhận thức luôn là tiền đề của giá trị giáo dục. Gía trị giáo dục làm sâu sắc thêm giá trị nhận thức.
* Nội dung:
- Giá trị giáo dục của văn học trước hết biểu hiện ở khả năng đem đến cho con người những bài học quý giá về lẽ sống để họ tự rèn luyện bản thân mình ngày một tốt đẹp hơn. Về tư tưởng, văn học hình thành trong người đọc một lí tưởng tiến bộ, giúp cho họ có thái độ và quan điểm đúng đắn về cuộc sống.
- Về đạo đức, văn học nâng đỡ cho nhân cách của con người phát triển, giúp cho họ biết phân biệt phải - trái, tốt - xấu, đúng - sai, có quan hệ tốt đẹp và biết gắn bó cuộc sống của cá nhân mình với cuộc sống của mọi người. Tóm lại, giá trị giáo dục là khả năng của văn học có thể thay đổi hoặc nâng cao tư tưởng, tình cảm của con người theo chiều hướng tích cực, tốt đẹp, tiến bộ, đồng thời làm cho con người ngày càng hoàn thiện về đạo đức.
- Đặc trưng giáo dục của văn học giáo dục con người bằng con đường từ cảm xúc tới nhận thức, bằng cái thật, cái đúng, cái đẹp của những hình tượng sinh động, đầy sức thuyết phục. Có lẽ vì thế tác dụng giáo dục của văn học không phải ngay lập tức mà dần dần, thấm sâu nhưng rất lâu bền, nó gợi những cảm nghĩ sâu xa về con người và cuộc đời, nó gián tiếp đưa ra những bài học, những đề nghị về cách sống.
3. Giá trị thẩm mĩ
* Cơ sở
- Con người luôn có nhu cầu cảm thụ, thưởng thức cái đẹp và trong sự tồn tại của mình, con người không những muốn cuộc sống tốt hơn mà còn đẹp hơn.
- Nhiều sự vật, hiện tượng trong thế giới hiện thực đã có sẵn vẻ đẹp, nhưng không phải ai cũng có thể nhận biết và cảm thụ được những vẻ đẹp ấy.
- Giá trị thẩm mĩ là khả năng của văn học có thể phát hiện và miêu tả những vẻ đẹp của cuộc sống một cách sinh động, giúp con người cảm nhận được và biết rung động một cách tinh tế, sâu sắc trước những vẻ đẹp đó.
* Nội dung
- Văn học mang tới cho con người những vẻ đẹp muôn hình muôn vẻ của cuộc đời: vẻ đẹp trong thiên nhiên, trong cảnh vật của đất nước [chùm thơ thu của Nguyễn Khuyến], vẻ đẹp của những cảnh đời cụ thể trong cuộc sống hằng ngày, vẻ đẹp hào hùng của chiến trận [sử thi I-li-át của Hô-me-rơ, truyện Thánh Gióng]. Đặc biệt,
- Văn học đi sâu miêu tả vẻ đẹp của con người từ hình thể bên ngoài đến những diễn biến sâu xa của tư tưởng - tình cảm và những hành động gây ấn tượng thật khó quên với mọi người: Thuý Kiều với tài sắc vẹn toàn, hành động bán mình cứu cha và nỗi lòng đau xót, nhớ thương khi ở lầu Ngưng Bích].
- Văn học có thể phát hiện ra vẻ đẹp của những sự vật rất nhỏ bé, bình thường và cả vẻ đẹp của một dân tộc suốt trường kì lịch sử.
4. Mối quan hệ giữa các giá trị văn học
- Ba giá trị trên đây của văn học có mối liên hệ rất mật thiết, không tách rời, cùng tác động đến người đọc [khái niệm chân – thiện – mĩ của cha ông].
- Giá trị nhận thức luôn là tiền đề của giá trị giáo dục. Giá trị giáo dục làm sâu sắc thêm giá trị nhận thức. Giá trị thẩm mĩ khiến cho giá trị nhận thức và giá trị giáo dục được phát huy. Không có nhận thức đúng đắn thì văn học không thể giáo dục được con người vì nhận thức là để hành động.
II. TIẾP NHẬN VĂN HỌC
Các giá trị văn học thể hiện sức tác động thông qua tiếp nhận văn học.
1. Tiếp nhận trong đời sống văn học
- Tiếp nhận văn học là quá trình người đọc hòa mình vào tác phẩm, rung động với nó, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật được dựng lên bằng ngôn ngữ, lắng tai nghe tiếng nói của tác giả, thưởng thức cái hay, cái đẹp, tài nghệ của người sáng tạo.
- Tiếp nhận văn học là hoạt động tích cực của cảm giác, tâm trí người đọc nhằm biến văn bản thành thế giới nghệ thuật trong tâm trí mình.
2. Tính chất tiếp nhận văn học
- Tính chất cá thể hóa, tính chủ động, tích cực của người tiếp nhận.
- Tính đa dạng, không thống nhất: cảm thụ, đánh giá của công chúng về một tác phẩm rất khác nhau, thậm chí cùng một người ở nhiều thời điểm có nhiều khác nhau trong cảm thụ, đánh giá. Nguyên nhân ở cả tác phẩm [nội dung phong phú, hình thức phức tạp, ngôn từ đa nghĩa…] và người tiếp nhận [tuổi tác, king nghiệm, học vấn, tâm trạng,…]
3. Các cấp độ tiếp nhận văn học
- Cấp độ 1: cảm thụ chỉ tập trung vào nội dung cụ thể, nội dung trực tiếp của tác phẩm, tức là xem tác phẩm kể chuyện gì, có tình ý gì, các tình tiết diễn biến ra sao,…
- Cấp độ 2: cảm thụ qua nội dung trực tiếp để thấy nội dung tư tưởng của tác phẩm. Người đọc có tư duy phân tích, khái quát, biết từ những gì cụ thể, sinh động mà thấy vấn đề đặt ra và cách thức người viết đánh giá, giải quyết vấn đề theo một khuynh hướng tư tưởng – tình cảm nào đó.
- Cấp độ 3: cảm thụ chú ý đến cả nội dung và hình thức biểu hiện của tác phẩm, thấy cả giá trị tư tưởng và giá trị nghệ thuật của nó, cảm nhận được cái sinh động, hấp dẫn của đời sống được tái hiện,…qua đó không chỉ thấy rõ ý nghĩa xã hội sâu sắc của tác phẩm mà còn xem việc đọc tác phẩm là cách để nghĩ, để cảm, để tự đối thoại với mình và đối thoại với tác giả, suy tư về cuộc đời, từ đó tác động tích cực đến tiến trình đời sống.
GIÁ TRỊ VĂN HỌC VÀ TIẾP NHẬN VĂN HỌC
A. KIẾN THỨC CƠ BẢN
I. GIÁ TRỊ VĂN HỌC
* Khái quát chung:
– Giá trị văn học là sản phẩm kết tinh từ quá trình văn học, đáp ứng những nhu cầu khác nhau của cuộc sống con người, tác động sâu sắc tới con ngưòi và cuộc sống.
– Những giá trị cơ bản:
+ Giá trị nhận thức.
+ Giá trị giáo dục.
+ Giá trị thẩm mĩ.
1. Giá trị nhận thức
a. Cơ sở:
– Tác phẩm văn học là kết quả của quá trình nhà văn khám phá, lí giải hiện thực đời sống rồi chuyển hoá những hiểu biết đó vào nội dung tác phẩm. Bạn đọc đến với tác phẩm sẽ được đáp ứng nhu cầu về nhận thức.
– Mỗi người chỉ song trong một khoảng thời gian nhất định, ở những không gian nhất định với những mối quan hệ nhất định. Văn học có khả năng phá vỡ giới hạn tồn tại trong thời gian, không gian thực tế của mỗi cá nhân, đem lại khả năng sống cuộc sống của nhiều người, nhiều thời, nhiều nơi.
– Giá trị nhận thức là khả năng của văn học có thể đáp ứng được yêu cầu của con người muốn hiểu biết cuộc sống và chính bản thân, từ đó tác động vào cuộc sống một cách có hiệu quả.
b. Nội dung:
– Quá trình nhận thức cuộc sống của văn học: nhận thức nhiều mặt của cuộc sống với những thời gian, không gian khác nhau [quá khứ, hiện tại, tương lai, các vùng đất, các dân tộc, phong tục, tập quán,…].
– Quá trình tự nhận thức của văn học: người đọc hiểu được bản chất của con người nói chung [mục đích tồn tại, tư tưởng, khát vọng, sức mạnh của con người], từ đó mà hiểu chính bản thân mình.
2. Giá trị giáo dục
a. Cơ sở:
– Con người không chỉ có nhu cầu hiểu biết mà còn có nhu cầu hưóng thiện, khao khát cuộc sống tốt lành, chan hoà tình yêu thưong.
– Nhà văn luôn bộc lộ tư tưởng – tình cảm, nhận xét, đánh giá,… của mình trong tác phẩm. Điều đó tác động lớn và có khả năng giáo dục người đọc.
– Giá trị nhận thức luôn là tiền đề của giá fri giáo dục. Giá trị giáo dục làm sâu sắc thêm giá trị nhận thức.
b. Nội dung:
– Văn học đem đến cho con người những bài học quý giá về lẽ sống.
– Văn học hình thành trong con người một lí tưởng tiến bộ, giúp họ có thái độ và quan điểm đúng đắn về cuộc sống.
– Văn học giúp con người biết yêu ghét đúng đắn, làm cho tâm hồn con người trở nên lành mạnh, trong sáng, cao thượng hơn.
– Văn học nâng đỡ cho nhân cách con người phát triển, giúp cho họ biết phân biệt phải – trái, tốt – xấu, đúng – sai, có quan hệ tốt đẹp và biết gắn bó cuộc sống của cá nhân mình với cuộc sống của con người.
– Đặc trưng giáo dục của văn học là từ con đường cảm xúc đến nhận thức, tự giáo dục [khác với pháp luật, đạo đức,…]. Văn học cảm hoá con người bằng hình tượng, bằng cái thật, cái đúng, cái đẹp nên nó giáo dục một cách tự giấc, thấm sâu, lâu bền. Văn học không chỉ góp phần hoàn thiện bản thân con người mà còn hướng con người tới những hành động cá thể, thiết thực, vì một cuộc đời ngày càng tốt đẹp hơn.
3. Giá trị thẩm mĩ
a. Cơ sở:
– Con người luôn có nhu cầu cảm thụ, thưởng thức cái đẹp.
– Thế giới hiện thực đã cỏ sẵn cái đẹp nhưng không phải ai cũng có thể nhận biết và cảm thụ. Nhà văn, bằng năng lực của mình đã đưa cái đẹp vào tác phẩm một cách nghệ thuật, giúp người đọc vừa cảm nhận được cái đẹp cuộc đời vừa cảm nhận được cái đẹp của chính tác phẩm.
– Giá trị thẩm mĩ là khả năng của văn học có thể đem đến cho con người những rung động trước cái đẹp [cái đẹp của cuộc sống và cái đẹp của chính tác phẩm]:
b. Nội dung:
– Văn học đem đến cho con người những vẻ đẹp muôn hình, muôn vẻ của cuộc đời [thiên nhiên, đất nước, con người, cuộc đời, lịch sử,…].
– Văn học đi sâu miêu tả vẻ đẹp con người [ngoại hình, nội tâm, tư tưởng – tình cảm, những hành động, lời nói,…].
– Văn học có thể phát hiện ra vẻ đẹp của những sự vật rất nhỏ bé, bình thường và cả những, vẻ đẹp đồ sộ, kì vĩ.
– Hình thức đẹp của tác phẩm [kết cấu, ngôn ngữ,…] cũng chính là một nội dung quan trọng của giá trị thẩm mĩ.
II. TIẾP NHẬN VĂN HỌC
1. Tiếp nhận trong đời sống văn học
– Tiếp nhận văn học là quá trình người đọc hoà mình vào tác phẩm, rung động với nó, đắm chìm trong thế giới nghệ thuật được dựng lên bằng ngôn từ, lắng tai nghe tiếng nói của tác giả, thưởng thức cái hay, cái đẹp, tài nghệ của người nghệ sĩ sáng tạo. Bằng trí tưởng tượng, kinh nghiệm sống, vốn văn hoá và bằng cả tâm hồn mình, người độc khám phá ý nghĩa của từng câu chữ, cảm nhận sức sống của từng hình ảnh, hình tượng, nhân vật,… làm cho tác phẩm từ một văn bản khô khan biến thành một thế giới sống động, đầy sức cuốn hút.
– Tiếp nhận văn học là hoạt động tích cực của cảm giác, tâm trí người đọc nhằm biến văn bản thành thế giới nghệ thuật trong tâm trí mình.
– Phân biệt tiếp nhận và đọc: tiếp nhận rộng hơn đọc vì tiếp nhận có thể bằng truyền miệng hoặc bằng kênh thính giác [nghe].
2. Tính chất tiếp nhận văn học
– Tiếp nhận văn học thực chất là một quá trình giao tiếp [tác giả và người tiếp nhận, người nói và ngưòi nghe, người bày tỏ và ngưòi chia sẻ, cảm thông]. Vì vậy, gặp gỡ, đồng điệu hoàn toàn là điều khó. Điều này thể hiện ở hai tính chất cơ bản sau:
+ Tính chất cá thể hoá, tính chủ động, tích cực của người tiếp nhận. Các yếu tố thuộc về cá nhân có vái trò quan trọng: năng lực, thị hiếu, sở thích, lứa tuổi, trình độ học vấn, kinh nghiệm sống,… Tính khuynh hướng trong tư tưởng, tình cảm, trong thị hiếu thẩm mĩ làm cho sự tiếp nhận mang đậm nét cá nhân. Chính sự chủ động, tích cực của người tiếp nhận đã làm tăng thêm sức sống cho tác phẩm.
+ Tính đa dạng, không thống nhất: cảm thụ, đánh giá của công chúng về một tác phẩm rất khác nhau, thậm chí cùng một người ở nhiều thời điểm có nhiều khác nhau trong cảm thụ đánh giá. Nguyên nhân ở cả tác phẩm [nội dung phong phú, hình tượng phức tạp, ngôn ngữ đa nghĩa,…] và người tiếp nhận [tuổi tác, kinh nghiêm, học vấn, tâm trạng,…].
3. Các cấp độ tiếp nhận văn học
a. Có ba cấp độ tiếp nhận văn học:
– Cấp độ thứ nhất: cảm thụ chỉ tập trung vào nội dung cụ thể, nội dung trực tiếp của tác phẩm. Đây là cách tiếp nhận đon giản nhung khá phổ biến.
– Cấp độ thứ hai: cảm thụ qua nội dung ừực tiếp để thấy được nội dung tư tưởng của tác phẩm.
– Cấp độ thứ ba: cảm thụ chú ý đến cả nội dung và hình thúc để thấy được giá trị tư tưỏng và giá trị nghệ thuật của tác phẩm.
b. Để tiếp nhận văn học có hiệu quả thực sự, người tiếp nhận cần:
– Nâng cao trình độ.
– Tích luỹ kinh nghiệm.
– Trân trọng tác phấm, tìm cách hiếu tác phấm một cách khách quan, toàn vẹn.
– Tiếp nhận một cách chủ động, tích cực, sáng tạo, hướng tới cái hay, cái đẹp, cái đúng.
– Không nên suy diễn tuỳ tiện.
B. HƯỚNG DẪN HỌC BÀI
1. Xem lại mục I phần Kiến thức cơ bản.
2. Mối quan hệ giữa các giá trị văn học
– Ba giá trị có mối quan hệ mật thiết, không tách rời, cùng tác động đến người đọc [khái niệm chân – thiện – mĩ của cha ông].
– Giá trị nhận thức luôn là tiền đề của giá trị giáo dục. Giá trị giáo dục làm sâu sắc thêm giá trị nhận thức. Giá trị thẩm mĩ khiến cho giá trị nhận thức và giá trị giáo dục được phát huy. Không có nhận thức đúng đắn thì văn học không thể giáo dục được con người vi nhận thức không chỉ để nhận thức mà nhận thức là để hành động.
Tuy nhiên, giá trị nhận thức là giá trị giáo dục chi có thể phát huy một cách tích cực nhất, có hiệu quả cao nhất khi gắn vói giá trị thẩm mĩ – giá trị tạo nên đặc trưng của văn học.
3. Xem lại mục II phần Kiến thức cơ bản.
4. Xem lại mục II phần Kiến thức cơ bản.
C. LUYỆN TẬP
1.
– Đây chỉ là cách nói để nhấn mạnh giá trị giáo dục của văn chưong, không có ý xem nhẹ các ý khác.
– Cần đặt giá trị giáo dục trong mối quan hệ không thể tách rời với các giá trị khác.
2. Gợi ý: Trong mỗi tác phẩm văn học cần phân tích ba mặt giá trị nổi bật: giá trị nhận thức, giá trị giáo dục, giá trị thẩm mĩ.
Cần lưu ý 3 giá trị trên của văn học có mối liên hệ rất mật thiết tác động qua lại lẫn nhau.
3. Đây là cách nói khác về các cấp độ khác nhau trong tiếp nhận văn học: cảm, là cấp độ tiếp nhận cảm tính, hiểu là cấp độ tiếp nhận linh tính.
XEM THÊM : Hướng dẫn ôn tập phần làm văn – Ngữ văn 12 ” TẠI ĐÂY “